Paragraaf Weerstandsvermogen en risicobeheersing

De paragraaf Weerstandsvermogen en risicobeheersing in de jaarstukken 2017 kijkt terug naar datgene wat in de paragraaf Weerstandsvermogen en risicobeheersing van de begroting 2017 is vastgelegd. In deze paragraaf wordt achtereenvolgens ingegaan op de weerstandscapaciteit, de risico’s en het weerstandsvermogen.

Weerstandscapaciteit

De weerstandscapaciteit bestaat uit het geheel van middelen en mogelijkheden om niet begrote, onverwachte kosten te dekken.

x 1.000

Weerstandscapaciteit	1-1-2017	31-12-2017
Vrij deel algemene reserve
- Provinciale norm	2.464	2.480
- Boven provinciale norm	186	170
Stand reserve per 1 januari	2.650	2.650
Onbenutte belastingcapaciteit	550	0
Stelpost onvoorzien	61	0
Totaal	3.261	2.650

Het vrij besteedbaar deel van de algemene reserve bedraagt ultimo 2017 € 2,6 miljoen. De provinciale minimumnorm voor de algemene reserve bedraagt ultimo 2017 € 2,5 miljoen (€ 50 gebaseerd op 49.581 inwoners). Binnen de grondexploitatie wordt een eigen weerstandsvermogen aangehouden.

De onbenutte belastingcapaciteit is voor 2017 niet meer aanwezig, omdat aanpassing van belastingtarieven voor 2017 niet meer mogelijk is. In de begroting 2018 is een geactualiseerde prognose van de onbenutte belastingcapaciteit met peildatum 1-1-2018 weergegeven (€ 1,2 miljoen).

De stelpost onvoorzien is in 2017 voor € 1.500 ingezet voor het verdubbelen van de opbrengst van de personeelsactie ten behoeve van de hulpverlening na de orkaan op Sint Maarten. Voor € 18.500 is de stelpost ingezet voor de stedenbouwkundige visie geluidsschermen. Het restant van de stelpost is vrijgevallen in het jaarrekeningresultaat 2017.

Naast de hierboven genoemde posten die tot de weerstandscapaciteit worden gerekend, is er ultimo 2017 nog de algemene beklemde reserve van circa € 23,9 miljoen (aflopend tot € 21,8 miljoen in 2019) en het concernweerstandsvermogen grondexploitaties van € 7,0 miljoen. De omvang van de vrije algemene reserve en de algemene beklemde reserve zijn de basis voor een solide reservepositie van de gemeente Houten. Het inzetten van de algemene beklemde reserve kan alleen op basis van de door de raad vastgestelde criteria én met goedkeuring van de raad.

Risico's

De risico's die relevant zijn voor het weerstandsvermogen zijn die risico's die niet zijn ondervangen door bijvoorbeeld het afsluiten van een verzekering, het treffen van een voorziening of het nemen van beleids- en/of beheersmaatregelen waardoor het risico zich niet of in mindere mate voordoet.

De kwalitatieve en kwantitatieve risico’s zijn medio 2017 geactualiseerd voor de begroting 2018. Een verdere uitwerking, en waar mogelijk kwantificering, van de kwalitatieve risico's vindt plaats bij het collegeprogramma 2018-2022 en de begroting 2019. Voor deze jaarrekening zijn de gekwantificeerde risico's uit de begroting 2018 geactualiseerd. Daarmee wordt het risicobestand dynamisch. Deze actualisatie leidt tot onderstaande matrix voor wat betreft de gekwantificeerde risico's.

Risicomatrix:
Financieel gevolg
≥ € 1.000.000	€ 125.000	€ 375.000	€ 625.000	€ 875.000	€ 1.125.000
	aantal : 1	aantal :		aantal : 1
≥ € 500.000 < € 1.000.000	€ 75.000	€ 225.000	€ 375.000	€ 525.000	€ 675.000
	aantal : 1
≥ € 100.000 < € 500.000	€ 30.000	€ 90.000	€ 150.000	€ 210.000	€ 270.000
	aantal : 1	aantal : 1	aantal : 6	aantal : 2
≥ € 50.000 < € 100.000	€ 7.500	€ 22.500	€ 37.500	€ 52.500	€ 67.500
	aantal : 1	aantal : 0	aantal : 1	aantal: 1
< € 50.000	€ 2.500	€ 7.500	€ 12.500	€ 17.500	€ 22.500
	aantal :	aantal : 3	aantal : 0	aantal : 2
	0 - 20 %	21 - 40 %	41 - 60 %	61 - 80 %	81 - 100 %
					Kans

Toelichting bij de matrix:
Het risico wordt berekend door de gemiddelde kans dat het risico zich voordoet te vermenigvuldigen met het gemiddelde financiële effect van het risico. In de bovenstaande matrix wordt het aantal risico’s weergegeven dat is gedefinieerd met dezelfde risico-score. De kleuren in de matrix zijn gerelateerd aan de risicoscore en geven de urgentie aan en de mate van bestuurlijke / politieke relevantie. De kleuren lopen op met de urgentie op, van groen, geel, oranje naar rood. Het totaal (financieel gevolg * aantallen) van de risico-matrix geeft wat het benodigde weerstandsvermogen is.
De tabel met de risico's is te vinden op de volgende pagina.

De gemeente Houten heeft ervoor gekozen om een aantal taken niet zelf uit te voeren, maar in samenwerking met andere gemeenten op afstand te zetten in Gemeenschappelijke Regelingen of andere samenwerkingsvormen. In de paragraaf Verbonden Partijen worden de risico's aangaande de verbonden partijen genoemd.
In de paragraaf Grondbeleid komen de risico's aan de orde die binnen de grondexploitaties bestaan. Voor de grondexploitaties wordt een aparte risicobuffer aangehouden.
Voor openeinde regelingen geldt de vrije algemene reserve als buffer. Kwantificeren van deze risico's is een lastige opgave.

Conclusie Weerstandsvermogen

In de nota Risicomanagement en Weerstandsvermogen is vastgelegd dat het weerstandsvermogen wordt beoordeeld aan de hand van de relatie tussen de beschikbare weerstandscapaciteit en de benodigde weerstandscapaciteit. Deze relatie wordt de ratio weerstandsvermogen genoemd.
In deze jaarstukken komt de ratio uit op:

ratio weerstandsvermogen =	beschikbare weerstandscapacititeit	=	€ 2.650.000	= 1,0
	benodigde weerstandscapaciteit		€ 2.670.000

De uitkomst van de ratio is daarmee volgens de uitgangspunten uit de nota te kwalificeren als "voldoende".
In 2017 is er vanuit het zich manifesteren van de genoemde risico's geen beroep gedaan op de beschikbare weerstandscapaciteit.

Risico	Omschrijving risico	Beheersmaatregelen	Gebied	Categorie	Kans	Omvang	Standaard	Financieel effect
Niet behalen van brandveiligheidsdoelstelling	Brandveiligheid is een belangrijk onderwerp binnen de gemeente Houten. De opkomsttijd van de brandweer is hierin een aandachtspunt. Door diverse maatregelen willen we het dekkingspercentage verhogen. Maar niet alleen de opkomsttijd is belangrijk. Het gaat ook om het sneller ontdekken van brand met als gevolg een eerdere alarmering en uitruk. Het dekkingpercentage van de brandweer is momenteel 75%. De doelstelling is om dit percentage te verhogen en het streven is het regionale gemiddelde van 89% te halen. Het risico dat de brandveiligheid afneemt is klein.	Hiervoor worden beheersmaatregelen, zoals rookmelder- en andere preventiecampagnes ingezet. Daarnaast lopen de volgende projecten: - Stimulerende preventie brandveiligheidzorg - Zelfcontrole brandveiligheid - Brandweerzorg/versnellen uitruk brandweer - Regressieve aanpak/infrastructurele maatregelen ten behoeve van verbeteren aanrijdroute brandweer	Openbare orde en veiligheid	Politiek / bestuurlijk	21 - 40 %	< € 50.000	2	€ 7.500
Minder inkomsten vanuit het Rijk voor opvang en integratie statushouders	Per 1 januari 2018 vervalt de vergoeding van € 4430 per gehuisveste statushouder vanuit het bestuursakkoord verhoogde asielinstroom. Terwijl de taakstelling wel blijft bestaan. Ook bestaat er een risico dat er relatief veel kinderen door gezinshereniging zich in Houten vestigen; voor kinderen onder de 18 jaar ontvangen we geen vergoeding van het Rijk.	Op basis van de blijvende taakstelling voor gemeenten onderzoeken of er inhoudelijk en financieel keuzes mogelijk zijn waardoor het risico verminderd.	Wmo	Financieel / economisch	21 - 40 %	< € 50.000	2	€ 7.500
Exotische waterplanten	De watergangen slibben dicht met woekerende waterplanten, met gevaar voor de visstand en de doorstroming van het water	De woekerplant Japanse Duizendknoop mag inmiddels worden bestreden met round-up.	Waterkering en afwatering	Financieel / economisch	0 - 20 %	≥ € 50.000 < € 100.000	2	€ 7.500
Mogelijke vervanging software Vicrea	In september 2016 heeft Vicrea een verhoging van de onderhoudskosten van software aangekondigd, waarbij in vele gevallen verdubbeling van de kosten optreedt. Deze software wordt gebruikt voor het bijhouden van de verplichte registraties van BAG en WKPB en voor Houten Maps dat gemeentebreed wordt ingezet en gebruikt ten behoeve van vastgoedinformatie. Onder leiding van het gemeentelijk geoberaad zijn ongeveer 150 gemeenten in verweer gekomen tegen deze verhoging, later ondersteund door VNG en KING. Nog steeds is niet duidelijk wat voor oplossing er geboden wordt met als gevolg dat het niet duidelijk is voor wat voor kosten de gemeente komt te staan. Update van software moet immers plaatsvinden in verband met wettelijke wijzigingen. Het gevaar bestaat dat Vicrea op een gegeven moment niet meer aan hun verplichtingen kan voldoen en failliet kan gaan. Op dat moment is er geen ondersteuning en onderhoud van onze software meer. Dit betekent in het ergste geval dat alle software die Vicrea geleverd heeft, vervangen moet worden.	Eind 2017 heeft er een marktverkenning plaatsgevonden onder leiding van VNG realisatie (vroeger KING) voor een aantal producten van Vicrea. Mocht Vicrea zich terugtrekken uit de markt, dan lijken er voldoende alternatieven te zijn voor (gedeeltelijke) vervanging van de software.	Aanbestedingen	Financieel / economisch	21 - 40 %	< € 50.000	2	€ 7.500
Sociale media	Via de sociale media wordt een hetze gevoerd tegen specifieke medewerkers waardoor psychische schade bij medewerkers kan ontstaan en imagoschade voor de gemeente.	Aanscherpen agressieprotocol.	Bestuur & management	Overige risico's	61 - 80 %	< € 50.000	4	€ 17.500
Verzakkingen Houten Zuid-West	In de wijken de Muren, de Waters en de Polders doen zich verzakkingen voor tot 20 cm. Hierdoor onstaat schade aan de openbare ruimte en aan huisaansluitingen van het riool.	Plaatselijk worden reparaties uitgevoerd. Voor een totaalbeeld wordt in 2018 door een adviesbureau een onderzoek uitgevoerd. Daarna wordt bepaald welke maatregelen noodzakelijk zijn.	Riolering en zuivering	Financieel / economisch	61 - 80 %	< € 50.000	4	€ 17.500
Schade aan dijken	De dijken naast de watergangen lopen schade op en daarmee ook de wegen op de dijk. Het onderhoud van de dijken komt niet ten laste van de gemeente, maar de wegen op de dijken wel.	De schade aan de wegen wordt zoveel mogelijk verhaald op de veroorzaker.	Wegenbeheer	Juridisch / aansprakelijk	0 - 20 %	≥ € 50.000 < € 100.000	3	€ 30.000
Vennootschapsbelastingplicht	Per 1 januari 2016 is de vennootschapsbelastingplicht (Vpb-plicht) voor overheidsondernemingen in werking getreden. In 2015 is geïnventariseerd welke activiteiten een onderneming vormen en of deze activiteiten wel of niet onder de Vpb-plicht vallen. Medio 2016 hebben wij onze zienswijze met betrekking tot het grondbedrijf aan de belastingdienst schriftelijk overlegd. Een eerste reactie van de fiscus is inmiddels ontvangen, maar geeft nog geen uitsluitsel. De uitkomst bepaalt of er sprake is van financiële onzekerheden. Jaarlijks kunnen (nieuwe) activiteiten alsnog als onderneming worden gezien.	In alle collegevoorstellen wordt getoetst of er sprake is van financiële consequenties in het kader van de wet Markt en Overheid, Venootschapsbelasting en/of BTW.	Belastingen	Financieel / economisch	41 - 60 %	≥ € 50.000 < € 100.000	6	€ 37.500
Financiële gevolgen verzelfstandiging Sociaal Team	Er zijn onzekerheden over de btw-positie van de stichting en de dienstverlening door de gemeente aan de stichting (PIJOFACH).	Bij de uitvoeringsovereenkomst en de inrichting van de dienstverlening tussen de Stichting Sociaal team Houten en de gemeente Houten wordt het btw-aspect steeds in de afwegingen betrokken.	Bestuur & management	Organisatorisch	61 - 80 %	≥ € 50.000 < € 100.000	8	€ 52.500
Verstrekken van leningen en garanties aan diverse verenigingen, stichtingen of organisaties met een publiek belang	Bij het verstrekken van een lening of garantie bestaat het risico dat een organisatie niet aan haar aflossingsverplichting kan voldoen.	Dit risico wordt zoveel mogelijk afgedekt door de beleidsregels in de notitie 'Beleidsregels leningen en garanties 2017'.		Financieel / economisch	0 - 20 %	≥ € 500.000 < € 1.000.000	4	€ 75.000
Arbeidsmarkt	De beschikbaarheid van civieltechnisch en ICT-personeel is zeer conjunctuurgevoelig.	Vanuit een nieuw op te stellen HR-agenda wordt de orientatie op de arbeidsmarkt vernieuwd. Dat houdt in dat het wervingsinstrumentarium gemoderniseerd wordt en het verhaal van Houten beter over het voetlicht gebracht wordt. Bijvoorbeeld door filmpjes waarin kandidaten kennis kunnen maken van wat Houten is en wat Houten hen te bieden heeft.	Beheer openbare ruimte	Organisatorisch	21 - 40 %	≥ € 500.000 < € 1.000.000	6	€ 90.000
Gelimiteerde achtervang van het WSW (Wet Sociale Woningbouw)	De zekerheidsstructuur in de volkshuisvesting is in 3 lagen verdeeld, primair het eigen vermogen van de rentederving (5%) op dit bedrag in verband met het verstrekken van renteloze leningen van de woningcorporaties en secundair het vermogen van het WSW. De tertiaire zekerheid is de achtervangpositie van Rijk en gemeenten. Hierbij is 50% voor rekening van het Rijk, 25% voor de schadegemeente en 25% voor alle deelnemende gemeenten gezamenlijk. Het risico dat de gemeente Houten loopt betreft de rentederving (5%) op dit bedrag in verband met het verstrekken van renteloze leningen. Voor de gemeente Houten gaat het om een totaalbedrag van ruim € 230 miljoen aan uitgezette leningen.	Geen aanvullende beheersmaatregelen.	Stadsvernieuwing en woningbouw	Financieel / economisch	0 - 20 %	≥ € 1.000.000	5	€ 125.000
Essentaksterfte	De ziekte essentaksterfte tast de essen in Houten (4.000-5.000 bomen, vooral langs fietspaden) aan, waardoor zij afsterven.	We monitoren het verloop van de ziekte en kappen bomen die te onveilig zijn of qua beeldkwaliteit ernstig zijn aangetast. Voor het vervangen van de bomen wordt gekeken, eventueel met rijkswaterstaat, naar de meest optimale oplossing.	Beheer openbare ruimte	Overige risico's	41 - 60 %	≥ € 100.000 < € 500.000	9	€ 150.000
Agressie buitendienst	Medewerkers van de buitendienst worden op straat soms agressief bejegend waardoor zij psychisch belast worden en er ziekteverzuim kan ontstaan.	Met burgers vaker communiceren over het onderhoudsniveau van de openbare ruimte. Agressietraining medewerkers buitendienst.	Bestuur & management	Overige risico's	41 - 60 %	≥ € 100.000 < € 500.000	9	€ 150.000
E-bikes	Er ontstaan gevaarlijke snelheidsverschillen op fietspaden. Hierdoor zijn infrastructurele aanpassingen nodig met het oog op de veiligheid en om onze reputatie als "Houten Fietsstad" te behouden.	Onderzoek in proeftuin Duurzame mobiliteit naar oplossingen. Bijvoorbeeld het instellen van een maximum snelheid op fietspaden.	Aanleg infrastructuur	Financieel / economisch	41 - 60 %	≥ € 100.000 < € 500.000	9	€ 150.000
Extreme neerslag	We krijgen eerder te maken met de gevolgen van extreme neerslag dan verwacht. Er zijn aanpassingen nodig in de openbare ruimte en huiseigenaren moeten worden geïnformeerd over de maatregelen die zij zelf kunnen treffen.	Actieplan extreme neerslag opstellen. Probleemlocaties in de openbare ruimte gericht aanpakken. Samen met bewoners bestrating vervangen door groen. Promotie "watervriendelijke tuin".	Waterkering en afwatering	Financieel / economisch	41 - 60 %	≥ € 100.000 < € 500.000	9	€ 150.000
Aanbestedingen	De aantrekkende economie zorgt bij toekomstige aanbestedingen voor een opwaartse druk op de benodigde budgetten.	Bij op te stellen aanbestedingsbestekken wordt aan de voorkant duidelijk het beschikbare budget aangegeven. Bij overschrijding hiervan wordt ook de afweging gemaakt of het uitvoeringsniveau en/of de ambitie kan worden bijgesteld.	Beheer openbare ruimte	Financieel / economisch	41 - 60 %	≥ € 100.000 < € 500.000	9	€ 150.000
Niet-realistische verkoopprijzen schoolwoningen Beekmos	Het ombouwen tot woningen van de schoolwonigen aan de Beekmos leidt tot hoge verkoopprijzen, die mogelijk niet realistisch zijn door de hoge boekwaarde en de kosten van de ombouw van de woning.	Er worden verschillende scenario's uitgewerkt die bepalen hoe groot het financiele risico is.	Onderwijs	Financieel / economisch	41 - 60 %	≥ € 100.000 < € 500.000	9	€ 150.000
Geen voorbereiding op aflopende subsidie Regiotaxi Utrecht	Indien er geen maatregelen worden genomen op de aflopende subsidie van de provincie Utrecht voor de regiotaxi, moet gemeente Houten in 2020 in staat zijn € 300.000 vrij te maken om dit op te vangen.	In regionaal verband, in samenwerking met de provincie Utrecht, maatregelen (inclusief ambitieniveau) uitwerken ter voorbereiding op de aanbesteding in 2020.	Regionale samenwerking	Financieel / economisch	61 - 80 %	≥ € 100.000 < € 500.000	12	€ 210.000
Round up	Woekerplanten en onkruid vormen een bedreiging voor wegverharding en/of gaan plantsoenen overheersen.	Het ongelijkbladig vederkruid is in de afgelopen jaren effectief bestreden. Er lijkt zich echter een nieuwe woekeraar aan te dienen: cabomba. De hiervoor beste bestrijdingsmethode wordt onderzocht.	Beheer openbare ruimte	Financieel / economisch	61 - 80 %	≥ € 100.000 < € 500.000	12	€ 210.000
Mogelijke tekorten bij de drie decentralisaties (Jeugd/Wmo/Participatie).	Tekorten op de drie decentralisaties kunnen ontstaan doordat vanuit het Rijk, op basis van de objectieve verdeelmodellen, minder geld beschikbaar komt dan benodigd. Ook de afschaling van duurdere 2^e naar goedkopere 1^e lijnszorg en ook van duurdere 1e naar goedkopere 0^e lijnszorg kan leiden tot tekorten.	Medio 2017 is de taskforce in het leven geroepen. Deze taskforce heeft als opdracht maatregelen te treffen om de financiële risico's te beperken.	Jeugdwet/WMO/Participatie	Financieel / economisch	61 - 80 %	≥ € 1.000.000	15	€ 875.000

Financiële kengetallen

Een deugdelijke en transparante rekening is in het belang van een goede controle door de raad op de financiële positie van onze gemeente. Kengetallen zijn getallen die de verhouding uitdrukken tussen bepaalde onderdelen in de rekening of de balans en kunnen helpen bij de beoordeling van de ontwikkeling van de financiële positie. Naar aanleiding van de vernieuwing van de verslaggevingsregels van de gemeenten nemen we voor het eerst de verplichte basisset van zes financiële kengetallen op in deze paragraaf in de jaarstukken. In onderstaand overzicht zijn de zes kengetallen opgenomen voor de rekening 2016, begroting 2017 en de rekening 2017.

Omschrijving kengetallen	Werkelijk 2016	Raming 2017*	Werkelijk 2017
Netto schuldquote	92%	99%	100%
Netto schuldquotegecorrigeerd voor alle versterkte leningen	86%	93%	93%
Solvabiliteitsratio	30%	25%	28%
Kengetal grondexploitaite	22%	25%	32%
Structurele exploitaiteruimte	0,3%	-1,3%	-1,3%
Belastingcapaciteit: Woonlasten meerpersoonshuishouden	93%	92%	93%

*Wijken af van de begroting 2017. Raming 2017 is in de begroting 2017 bepaald door extrapolatie van de voorlopige balans per 31-12-2016. Deze cijfers zijn bepaald door extrapolatie van de voorlopige balans 31-12-2017.

Beoordeling:
Normaal ligt de netto schuldquote van een gemeente tussen 0% en 90% (groen). Als de netto schuldquote tussen 100% en 130% ligt, is de gemeenteschuld hoog (oranje). Deze moet dan niet verder stijgen, want als de netto schuldquote boven de 130% uitkomt, komt een gemeente in de gevarenzone (rood). De percentages 100% en 130% zijn signaleringskengetallen, welke door het Ministerie van Binnenlandse Zaken worden bepaald. Dit geldt overigens voor alle in deze beoordeling genoemde kengetallen.
In 2017 heeft de gemeente Houten ter financiering van de algemene dienst € 10 miljoen en de grondexploitaties € 20 miljoen aan nieuwe leningen moeten aantrekken. Bij de grondexploitaties was dit ter vervanging van twee in (eind)2016 en 2017 afgeloste leningen, samen ook € 20 miljoen. Daarnaast is er op leningen nog € 15,4 miljoen afgelost. Dit is gedeeltelijk gefinancierd door het afsluiten van een kasgeldlening(1 maand) van € 6 miljoen en het op laten lopen van ons negatieve rekening-courant saldo bij de BNG met circa 3 miljoen. Hierdoor stijgt zowel de “Netto schuldquote” als de “Netto schuldquote gecorrigeerd voor alle verstrekte leningen” met respectievelijk 8% en 7%. De gemeente Houten heeft ook leningen voor derden aangetrokken, deze leningen worden één op één aan deze derden doorgegeven. Bij de schuldquote gecorrigeerd voor verstrekte leningen worden deze leningen geëlimineerd. De leningen voor de overige gemeentelijke grondexploitaties zitten wel in deze schuldquote. Onze schuldquote gecorrigeerd voor alle verstrekte leningen is 93%. Hierdoor komen we net in het grijze gebied tussen de groene zone en de oranje zone.

De solvabiliteitsratio van 28% bevindt zich binnen de categorie 20-50% (oranje), waarbij < 20% de gevarenzone (rood) is en de normale ratio > 50%(groen) bedraagt. Dat die van onze gemeente wat lager is(oranje), is logisch gezien onze hoge schulden (boekwaarde) van de grondexploitaties. De daling t.o.v.2016 wordt dan ook veroorzaakt door een stijging van deze boekwaarde door achterblijvende grondopbrengsten.

Het kengetal grondexploitatie is sterk verbeterd doordat de boekwaarde van de grondexploitaties in 2016 met circa € 5.000.000 is afgenomen. Hoe lager hoe beter.

De structurele exploitatieruimte van -1,3% geeft aan dat onze structurele baten niet allemaal vast liggen in structurele lasten. Dit heeft vooral te maken met de budgetten binnen het sociaal domein. In 2017 zijn hier met de raad nieuwe afspraken over gemaakt. Het negatieve percentage wordt dan ook veroorzaakt doordat zorgkosten Jeugd(structureel) gedekt moeten worden met een bijdrage uit de bestemmingsreserve “Transities in samenhang".

De belastingcapaciteit ligt net iets onder het landelijk gemiddelde.

Een conclusie is dat, op basis van de "werkelijk 2017" in relatie tot "werkelijk 2016", onze kengetallen zich in het algemeen negatief ontwikkeld hebben, maar dat de verwachting is dat deze zich in 2018 weer in positieve zin zullen ontwikkelen, mede door de verwachting dat de grondverkopen grondexploitaties, welke in 2017 niet gerealiseerd zijn, wel in 2018 plaatsvinden. Dit op grond van een aantal genomen opties.